फिरफिरेले घुमाएको मन

फोटोः आफ्नै ;)

पोहोरै बजारमा आइसक्ने हल्ला भएपनि फिरफिरे वि.सं. २०७२ सालको नयाँ सालमा त पक्कै आउँछ भन्ने कुरो सुनिएको थियो । तर कुन्नि किन हो नयाँ सालमा फिरफिरे घुमेन । लेखक र प्रकाशकले सस्तो हल्ला मात्र फैल्याएर किताबलाई बजारमा आउनु अघि नै “हिट” बनाए भन्ने चर्चापरिचर्चा पनि सुनिँएकै हो । ‘कर्णाली ब्लुज’को ह्याँङओभर पाँच वर्षसम्म पनि उतार्न नसकेका पाठकहरूले पनि सधैँ फिरफिरे पढ्न आस मात्र देखाएको तर नपाईएको भनेर लेखकसँग गुनासो नगरेका कहाँ हुन् र ? अन्त्यमा आईपुग्दा फिरफिरे नाकाबन्दीमा परेको खबर आईपुग्यो । लेखकका दृश्य अदृश्य पाठकहरू भारत र तराईमा आन्दोलनरत दालहरूलाई सराप्दै फिरफिरे कुरिरहे । अन्ततः लामो धैर्य पछि काठमाडौँ लगायतका देशका मुख्य मुख्य शहरमा शनिबार देखि फिरफिरे घुमेरै छोड्यो । शनिबार सयौं पाठकको माझमा फिरफिरेको घुम्टो उघारिए पछि नेपाली साहित्यका पाठकको यौटा पर्खाईको अन्त्य भयो । आइतबार हुँदा कतिले फिरफिरे रातारात पढिसकेको कुरा फेसबुक, ट्वीटरमा पोख्न भ्याईसकेका थिए भने धैरेले पढ्न थालेको जानकारी दिन भ्याए ।

आइतबारै हात परेको फिरफिरे मैले पनि आइतबार साँझ देखि नै पढ्न सुरू गरे तर सोमबार बेलुका मात्रै पढेर सकेँ । फिरफिरे सकेर सुतेकी मलाई फिरफिरेका पात्रहरूले निदाउन दिँदै दिएनन् । साहित्यका कुनै बिधाका किताब पढेर त्यसको समिक्षा लेख्नु समालोचकहरूको काम हो पाठकको हैन । तर अचेल भर्खरै नेपाली साहित्यमा उत्तरआधुनिकता भन्दै पाठकको पनि आफ्नै समालोचना हुने चर्चापरिचर्चा चलेको छ । पाठकले आफुले कृति पढेपछि अनुभव गर्ने पाठकीय अनुभूतिलाई पाठकीय समालोचना भन्न सकिएला । यहाँ समालोचनाको कुरा किन उठाएकी भन्दा अचेल फेरी यसो कुनै किताबको बारेमा केही लेख्यो भने समालोचकको ‘ट्याग’ सजिलोसँग लाइदिन्छन् । यो फिरफिरेको समालोचकीय हेराई हुँदै होईन् । समालोचनाको सैद्धान्तिक कसौटीमा राखेर फिरफिरेलाई विद्वान समालोचकहरूले विभिन्न चस्माले विभिन्न दृष्टिकोणले पारख गर्नुहोला । यो लेखाइ फिरफिरे पढिसकेपछि त्यसका पात्रहरूले बिथिलेको निद्राको परिणाम र मेरो आफ्नो अनुभूतिहरू मात्रै हो । फिरफिरे पढे पछिका अनुभूतिहरूलाई शब्दमा बाँध्न खोज्नु मेरो असफल प्रयास मात्र हो । किनकी अनुभूतिलाई शब्दमा व्यक्त गर्न सकिँदैन् । यो त महशुस मात्र हुन्छ र महशुस गर्नका लागि फिरफिरे पढ्नै पर्ने हुन्छ । फिरफिरे पढिसके पछि पनि तपाइँले मैले जस्तै अनुभूति गर्नु हुन्छ यो पनि सम्भव छैन किनकी अनुभूति नितान्त वैयक्तिक हुन्छन् ।

फिरफिरे पढिसके पछि यसरी म भावुकताबाट उम्किनै नसक्ने गरी डुब्छु भन्ने सोचेकी थिईन । किताब पढ्दा, सिनेमा हेर्दा त्यसका पात्रहरूका भाव सजिलै ममा साधारणीकरण भएर सर्छन् । पात्रहरू सँगै म हाँस्छु र धर्धर्ती रोईदिन्छु । हाँस्नु र रुनु त स्वभाविक भै गए, अस्वभाविकता त्यो हो कि पढिएका वा पर्दामा हेरिएका पात्र र घटनाहरूको ह्याङओभरले सुस्त र एकहोरो बन्नु । अहिले म त्यै महशुस गर्दै छु । वसन्त(बन्ते), पवन, रमा, मास्टर(पवन\रमाको बाबु), पिच्कु माझी, कल्लुराम, जूठीआमै, जसोदा, अपरेटर बसिर, भुलकाका जस्ता पात्रहरूले मनमस्तिष्क खल्बल्याई रहेका छन् । त्यही खलबल्याई शान्त पार्न लेख्दैछु ।

बाल्यकालीन साथीहरू, उमेर बढ्दै जाँदा जस्तै मिल्ने साथीमाझ पनि देखापर्ने अलिकति ईर्ष्या, प्रतिस्पर्धा, इख र झगडा अनि ती सबै भन्दा माथी रहेको आत्मियता बन्ते र पवनका सेरोफेरोमा पाईन्छ । फिरफिरे भरी पाठकका आँखामा पर्ने एउटा मात्र भिलेन र सबै दुखान्तकको एउटै कारण जीवाराम मात्र हो । जीवारामलाई सम्झने बितिक्कै कहिँ छ त्यो मान्छेको अस्तित्व भने गालामा दुई थप्पड लाएर मुखभरी थुकिदिन्थे भन्ने रिस उम्लेर आउँछ । जीवारामलाई सहयोग गर्ने वा लहैलहैमा लाग्ने झक्कुराम, घुइयाराम, ढोङ्गी झाँक्री कोहिनूरलाई पनि कसले पो रुचाउँला र ?

जीवारामको हैकमले सधैँ शिर झुकाएर बाँच्ने सर्वजित मास्टर प्रति दया गर्ने कि हुतिहारा भन्ने भनेर म दोधारमा परेँ । जीवारामको कृपाले जागिर पाएर हेडमास्टर सम्म बनेको सर्वजितले सुनिताको मृत्यु पछि पनि छोरी रमा र पवनको रेखदेखको जिम्मा त लिएका छन् तर जिम्मेवारी राम्ररी पुरा गर्न सकेका छैनन् । यसका साथै पढेलेखेको भइकन पनि बोक्सी, मसान जस्ता कुरामा मौन सहमति जनाउँनुलाई सहज लिन सकिन्न । पवनले आफुले झुठो बोलेको र जूठीआमैलाई बँचाउन गरेको अनुरोध प्रति मास्टर प्रतिकृयाहीन बनेका छन्, भलै उनलाई कालान्तरमा पश्चाताप किन नहोस् । यसका साथै जसोदालाई लुगा चोरेको आरोप लाउँदा होस् या बन्तेलाई पवनका कुरामा लागेर सजाय दिने र पिट्ने गर्दा पनि मास्टर प्रति विरक्तको भाव जाग्छ । मास्टर निरिह छ जीवारामको अघि र त्यो भन्दा निरिह छ समयको अगाडी । जे होस उपन्यास सक्दा मास्टर प्रति ‘बिचरा’ भन्ने भाव उत्पन्न हुन्छ ।  

उपन्यासमा सबैभन्दा बढी सहानुभुति पाउँने पात्र जूठीआमै हुन् । बुढेसकालमा सुखले बाँच्ने आस देखाई भारत पसेका लोग्नेको प्रतिक्षामा बसेकी मायालु, दयालु पात्र हुन उनी । जीवाराम बाहेक सबैकी प्रीय उनलाई जीवाराम र कोहीनूरको षडयन्त्रले सारा गाउँले बोक्सीको आरोप लागाइ अमानवीय व्यवहार गरेर गाउँ निकाला गरिएको छ । पवन र बन्तेकी प्यारी जुठीआमैले जिन्दगी र भोगाई सम्बन्धी अनेक कथा कहानीहरू सुनाउँछिन् । चिया खाँदै आमैका कथा सुनेर बन्ते र पवनको बाल्यकालका केही वर्षहरू कटेका हुन्छन् । जूठीआमै माथि भएको अत्याचार पढ्दै गर्दा आँखा नभिजाउँने पाठक सायदै होलान् । त्यस्तै मरिसकेको भतिजोको चिठी पढ्ने उसैले पाल्ने सपना देख्ने बुढो अपरेटर बसिर, सौतेनी नदीलाई नै जवानी सुम्पेर एक्लै बाँचेको पिच्कुमाझी, समाजका ठालू बिरुद्ध बोल्दा कुटिएको कल्लुराम, छोरा कुरेर बसेका भुलकाका जस्ता पात्रहरूलाई समयले फिरफिरे बनाएर जसरी मन लाग्छ त्यसरी घुमाएको देख्दा नियति वा समय प्रति नै दिक्क लागेर आउँछ । उपन्यासकी सानी रमा सबैभन्दा माया लाग्दी पात्र हुन् । आमा गुमाए पनि दाजु पवनको अति स्नेह  पाएकी उनले दाजुले पनि स्मृति गुमाएपछि साँच्चै टुहुरी भएकी अनुभव गरेकी छे । आजका हरेक मान्छेले चाहेको जिन्दगी कुनै अर्को छ तर समयले सबैलाई फिरफिरे बनाएर नँचाइ रहेछ आफ्नै लय र तालमा । हावा विपरित फिरफिरे नघुमे झैँ वर्तमान समय वा जिन्दगीका यावत समस्या विपरित मान्छे चाहेर पनि जान नसक्ने यथार्थता बोक्छन् उपन्यासका यी जाती पात्रहरू । प्रेम, स्नेह, सदभाव यीनमा जतिपनि पाइन्छ तर यीनै नियतिका सिकार भएका छन् । 

उपन्यासमा पवन र वसन्तका बाल्यकाल देखि किशोरावस्था सम्मका घटनाक्रमहरू समेटिएको छ । बाल्यकालका रमाइला घटनाका साथै केही नरमाइला घटनहरू पनि आएका छन् । पवन र बन्तेको दोस्ती पटक पटक तोडिएको छ र फेरी फेरी मिल्ती भएको पनि छ । इन्सेफलाइटिसका कारण आफ्ना पूर्व स्मृतिहरू गुमाएको पवनप्रति वसन्तले देखाएको आत्मियता उल्लेख्य लाग्छ । यतिबेला ऊ एक सच्चा मित्र बन्छ। बिगतका नराम्रा स्मृतिहरू ऊ पवनलाई सम्झाउने कोशिस गर्दैन् । बरु बढाई चढाई राम्रा पक्षहरू मात्र सुनाउँछ । पवनले आफ्ना सम्पूर्ण यादहरू गुमाएपछि पाठकका मनमा छटपटी सुरु हुन्छ । अझ अचानक अम्बरपुरमा पवन हराएपछि वसन्तप्रति पर्ने दबाद र सङ्कटको अड्को काटेर पाठक छट्पटिँदै उपन्यासको अन्त्य थाहा पाउन हतारिन्छ । साथै पवन स्मृति सहित भेटिए हुन्थ्यो भन्ने कामना पनि गर्न थाल्छ । तर रमा र मास्टरले बाँसबारी छोडेपछि पाठक निराश हुन्छ ।

फिरफिरे जिन्दगीका अँध्यारा पाटाहरूलाई रोजिएर लेखिएको उपन्यास हो । जीवनका उज्याला पक्षहरू झिल्काझिल्की मात्र यसमा देखा पर्छन् । लेखकको कवितात्मक र सरल भाषा पाएर कथा खुरुखुरु अघि बढ्छ । उपन्यास पढिसक्दा मन खुसी होईन पीडित हुन्छ । तर पीडाले पनि आनन्द दिन्छ र भावहरूको उद्वेलनलाई शान्त पार्छ भन्ने बिरेचन सिद्धान्तका अनुसार कर्णाली ब्लुजले झैँ यसले पनि पाठकलाई निराश बनाउँदैन् । किताब एक बसाइमा पढ्न कठिन छ । मुल आख्यानसँग जोडिएका धेरै उपाख्याहरू यसमा छन् । जसमध्ये केही उपाख्यानहरू हटाइए पनि मुल कथा र मर्मलाई अन्तर नपार्ने देखिन्छ । वर्णनात्मक शैलीलाई सूक्ष्म किसिमले अपनाइएकाले हुन सक्छ कतिपय अवस्थामा एउटै कुरा वा आशय व्यक्त गर्न धेरै शब्दहरू खर्च गरेको भान हुन्छ ।

अन्त्यमा शैली लेखकको निजत्व हो । कर्णाली ब्लुजको लेखन शैलीलाई फिरफिरेले स्थापित गर्ने कुरामा म ढुक्कै भएँ । फिरफिरेले कर्णाली ब्लुजले देखाएको आधुनिक नेपाली आख्यानमा बुद्धिसागरीय शैली स्थापित गरिदियो ।